Jan Zygmunt Skrzynecki: Generał armii Polskiej i Belgijskiej [Cykl historyczny #9]

Jan Zygmunt Skrzynecki – opis bohatera

Jan Zygmunt Skrzynecki – nazwisko to budzi skrajne emocje. Dla jednych jest on symbolem bohaterstwa i walki o wolność ojczyzny, dla innych – uosobieniem błędów i nieudolności, które doprowadziły do klęski powstania listopadowego. Jeszcze inni, nigdy o nim nie słyszeli. Kim więc był naprawdę ten człowiek? Spróbujmy przyjrzeć się bliżej jego życiu i dokonaniom, aby móc wyrobić sobie własną opinię.

Młodość i droga do wojska

Urodził się 8 lutego 1787 roku w niezamożnej szlacheckiej rodzinie w miejscowości Żebrak (woj. mazowieckie). Wychowywał się natomiast w Cergowej, gdzie jego ojciec dzierżawił posiadłość. Po ukończeniu szkół w Dukli, Jaśle i Przemyślu studiował na Uniwersytecie Lwowskim. Pracował jako nauczyciel domowy, a w 1806 roku wstąpił do Armii Księstwa Warszawskiego.

Okres wojen napoleońskich był dla Jana bardzo krwawym doświadczeniem. Brał udział w bardzo wielu bitwach, które niewątpliwie wywarły na niego ogromny wpływ. Przez lata bardzo szybko awansował, zbierał ordery i odznaczenia. Przyjrzyjmy się bliżej temu okresowi w formie listy, ponieważ uważam, że tak będzie najczytelniej zapoznać się z tym niezwykłym życiorysem Jana Zygmunta Skrzyneckiego.

1806-1809:

• Wstąpienie do Armii Księstwa Warszawskiego i szybkie awanse: sierżant (styczeń 1807), starszy sierżant (luty 1807), podporucznik (marzec 1807), porucznik (kwiecień 1807).
• Udział w bitwach: Pułtusk, Gołymin, Pruska Iława.
• Wojna polsko-austriacka: służba w korpusie księcia Józefa Poniatowskiego, obrona Sandomierza, bitwy pod Raszynem i Ostrówkiem (za tę ostatnią – Krzyż Złoty Virtuti Militari).
• Adiutantura w sztabie gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.
• Awans na kapitana (czerwiec/lipiec 1809) i przeniesienie do 16 Pułku Piechoty.
• Starania o skierowanie do służby dyplomatycznej u księcia Adama Czartoryskiego.

1812:

• Wyprawa na Moskwę: dowódca kompanii w bitwach pod Smoleńskiem, Borodino, Czyrikowem, Małojarosławcem, Wiaźmą, Krasnym i nad Berezyną.
• Odznaczenie Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari za waleczność pod Borodino.

1813:

• Po powrocie do Polski – nominacja na szefa batalionu w 14 Pułku Piechoty.
• Oznaczenie wstążką Krzyża Złotego Polskiego za zasługi w kampanii moskiewskiej.
• Udział w kampanii saskiej.
• Awans na majora po bitwie pod Dreznem.
• Rany w bitwie pod Lipskiem, walka pod Hanau.

1814:

• Krzyż Kawalerski Legii Honorowej.
• Udział w walkach na terytorium Francji.
• Ocalenie Napoleona w bitwie pod Arcis-sur-Aube (według wyolbrzymionych relacji opinii publicznej).

Jan Zygmunt Skrzynecki w Królestwie Polskim

Przyjrzyjmy się teraz w podobny sposób jego działalności w Królestwie Polskim, a także zerknijmy na życie prywatne i rodzinne naszego bohatera.

1815-1824:

• Wstąpienie do Wojska Polskiego Królestwa Kongresowego.
• Awans na podpułkownika (czerwiec 1815).
• Objęcie dowództwa nad 8 Pułkiem Piechoty Liniowej (1818).
• Awans na pułkownika (październik 1820).
• Członkostwo w sądzie wojskowym w sprawie Waleriana Łukasińskiego i członków Towarzystwa Patriotycznego (1824). Początkowo głosowanie za uniewinnieniem, ostatecznie uległ naciskowi i podpisał akt skazujący. Wydarzenie to miało znaczący wpływ na psychikę Skrzyneckiego.

1825-1830:

• Odznaczenie Orderem Świętej Anny drugiej klasy (czerwiec 1829).
• Skupienie na rozwijaniu zainteresowań pozawojskowych: prasa, filozofia, religia, polityka.
• Członkostwo w loży wolnomularskiej Bracia Zjednoczeni.
• Negatywna ocena ze strony księcia Konstantego, zarzucającego Skrzyneckiemu brak umiejętności dowódczych i zaniedbanie obowiązków.
• Nagroda Znakiem Honorowym za 20 lat służby (1830).

Życie prywatne:

• Małżeństwo z Amelią Skrzyńską (1799–1876), córką Antoniego Zaremby Skrzyńskiego i Amelii z Gołuchowskich.
• Dwie córki: Jadwiga Aniela Karolina i Zofia, obie niezamężne.

Powstanie listopadowe

Pierwsze dni powstania i początki kariery w strukturach dowódczych:

• Skrzynecki początkowo obserwował wydarzenia z Warszawy.
• 3 grudnia 1830 na wezwanie Chłopickiego wprowadził swój pułk do stolicy i opowiedział się po stronie powstańców.
• W połowie grudnia wyruszył do Zegrza, gdzie stacjonował z zadaniem ochrony szlaków komunikacyjnych.
• 3 lutego 1831 awansowany na generała brygady i objął dowództwo 3 Dywizji Piechoty.

Bitwy i sukcesy militarne:

• Odniósł zwycięstwo nad Rosjanami w bitwie pod Dobrem, przesadzając jednak w raportach skalę sukcesu.
• W bitwie o Olszynkę Grochowską jego dywizja początkowo była w odwodzie, później odegrała istotną rolę w walkach.
• Po ranieniu Chłopickiego Skrzynecki przejął dowództwo nad całością sił polskich.
• 26 lutego 1831 został mianowany naczelnym wodzem powstania.
• Pod jego wodzą Polacy odnieśli zwycięstwa w bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim, co przyniosło mu ogromną popularność i Krzyż Komandorski Virtuti Militari.

Działania jako dyktator i kontrowersje:

• Skrzynecki nie wierzył w możliwość ostatecznego zwycięstwa powstania.
• Bez zgody Rządu Narodowego prowadził rozmowy z Dybiczem, które ostatecznie spełzły na niczym.
• Zmienił skład personalny dowództwa armii, faworyzując swoich zwolenników.
• Zreorganizował armię, zwiększając jej liczebność do 70 tysięcy żołnierzy.
• Pomimo początkowych sukcesów, 2 kwietnia wstrzymał ofensywę i nie wykorzystał okazji do dalszych zwycięstw.
• Nie podjął próby zdobycia Siedlec, jak proponował Prądzyński, co miało negatywne konsekwencje.
• 17 maja zatrzymał się w rejonie Śniadowa, co pozwoliło Rosjanom wycofać się i uniknąć bitwy.
• Dopiero po miesiącu wznowił działania wojenne, atakując korpus księcia Pawłowicza.
• 25 maja stoczył przegraną bitwę pod Ostrołęką, ponosząc duże straty.
• Otrzymał od Rządu Narodowego votum zaufania, ale jego autorytet wśród dowódców i żołnierzy zaczął słabnąć.

Zatarg z Rządem Narodowym i utrata władzy:

• Skrzynecki był krytykowany za błędy taktyczne i strategiczne, a także za autorytarne rządy.
• W czerwcu przeprowadził roszady w armii, wymieniając doświadczonych dowódców na młodszych i bardziej mu oddanych.
• Wzrosły nastroje niezadowolenia w wojsku i wśród ludności cywilnej.
• Skrzynecki wszedł w konflikt z Rządem Narodowym, oskarżając go o nieudolność i brak zdecydowania.
• 9 sierpnia do jego kwatery głównej wysłano delegację, która odebrała mu władzę dyktatorską i powołała na jego miejsce Henryka Dembińskiego.

Ucieczka i emigracja:

• Skrzynecki, obawiając się o swoje bezpieczeństwo, potajemnie opuścił armię 17 sierpnia.

Jan Zygmunt Skrzynecki na emigracji

Internowanie i pobyt w Pradze:

• Po ucieczce z Polski Skrzynecki oddał się pod opiekę konsula austriackiego.
• Został internowany w Linzu, a następnie otrzymał zezwolenie na pobyt w uzdrowiskach Karlowe Wary i Teplice.
• Osiadł w Pradze, gdzie żył skromnie, ale utrzymywał kontakty z przyjaciółmi i czytał francuską prasę.
• W Pradze poznał i zaprzyjaźnił się z pisarzem Charlesem de Montalembertem, który stał się jego „ojcem duchowym”.
• W 1834 roku władze rosyjskie skazały go na karę ścięcia za udział w powstaniu listopadowym.
• W 1835 roku w Paryżu wydał broszurę „Moje błędy”, w której opisał swoje decyzje z okresu powstania.

Ucieczka z Pragi i wstąpienie do armii belgijskiej:

• Dzięki staraniom Montalemberta i jego teścia, Leopold I Koburg zezwolił Skrzyneckiemu na wstąpienie do armii belgijskiej.
• W listopadzie 1838 roku Skrzynecki zbiegł z Pragi z pomocą stronnictwa Czartoryskiego.
• Podając się za służącego Ludwika Bystrzonowskiego, przedostał się przez Drezno, Lipsk i Hamburg do Londynu, gdzie spotkał się z księciem Czartoryskim.
• Następnie udał się do Brukseli, gdzie 1 lutego 1839 roku wstąpił do belgijskiego wojska.
• Już po trzech dniach służby otrzymał nominację na generała dywizji.

Konflikt z Austrią i reakcja Belgii:

• Ucieczka Skrzyneckiego z Pragi wywołała irytację władz austriackich.
• Kanclerz Metternich oskarżył generała o wiarołomstwo, twierdząc, że ten obiecał nie opuszczać terytorium Austrii.
• Skrzynecki bronił się, twierdząc, że obiecał jedynie nie prowadzić działalności politycznej na terenie Czech.
• Sprawa zyskała rozgłos międzynarodowy, a Austria zażądała wydalenia generała z Belgii.
• Premier Belgii Barthélémy de Theux odmówił spełnienia tego żądania, co doprowadziło do zerwania stosunków dyplomatycznych Belgii z Austrią i Prusami.
• Konflikt udało się zażegnać po krótkim czasie, a rodzina Skrzyneckiego otrzymała paszporty od władz austriackich.

Służba w armii belgijskiej i emerytura:

• W latach 30. XIX wieku Skrzynecki pełnił funkcję głównodowodzącego armii belgijskiej.
• Utrzymywał szerokie stosunki towarzyskie, m.in. w 1846 roku odwiedziła go rodzina Cypriana Norwida.
• Służył w armii belgijskiej do października 1848 roku, po czym przeszedł na emeryturę z pensją 7560 franków rocznie.

Spokojne powojenne życie Jana Zygmunta Skrzyneckiego

W 1850 roku jego żona wraz z córkami osiadły w Krakowie. Skrzynecki powrócił do rodzinnego miasta dopiero siedem lat później, w 1857 roku, gdy ogłoszono amnestię dla emigrantów. Po powrocie prowadził otwarty dom, chętnie goszcząc odwiedzających. Unikał jednak rozmów o czasach powstania listopadowego, a swoich wspomnień nigdy nie ukończył.

Skrzynecki zmarł w Krakowie w styczniu 1860 roku. W jego pogrzebie wzięła udział imponująca liczba kilkunastu tysięcy osób. Początkowo spoczął na cmentarzu Rakowickim. W 1865 roku jego szczątki przeniesiono do bardziej prestiżowego miejsca – kaplicy Jezusa Ukrzyżowanego w kościele Świętej Trójcy w Krakowie. Tam też stanął pomnik nagrobny autorstwa rzeźbiarza Władysława Oleszczyńskiego.

Ocena postaci

Czy Skrzynecki był bohaterem, czy też nieudolnym dowódcą? Nie ma na to prostej odpowiedzi. Był człowiekiem złożonym, popełniającym błędy, ale też zdolnym do wielkich czynów. Niewątpliwie jego nazwisko na zawsze wpisało się w karty historii Polski. Jednak ostateczną decyzję pozostawiam Wam.

---

Dodatkowe informacje:

• W Krakowie, czy Warszawie znajduje się ulica imienia Jana Zygmunta Skrzyneckiego.
• W 2007 roku w Alei Chwały w Olszynce Grochowskiej odsłonięto kamień z wmurowaną płytą upamiętniającą Skrzyneckiego.
• Dom, w którym wychowywał się Jan Zygmunt Skrzynecki nadal stoi w Cergowej, obok stacji paliw. Jest niestety w bardzo słabym stanie, a szkoda, bo to może okazja na kolejną atrakcję turystyczną…?